Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar 10. október 2025 13:47 Alþjóðageðheilbrigðisdagurinn hefur verið haldinn árlega í meira en þrjá áratugi með það að markmiði að minna okkur á að það er engin heilsa án geðheilsu. Rétt eins og líkamlega heilsu þá þurfum við að rækta, styrkja og efla geðheilsu okkar ásamt því að tryggja að heilbrigðiskerfið sé í stakk búið að grípa okkur þegar hún bíður hnekki. Alþjóðaheilbrigðisstofnunin hefur valið geðheilsu á tímum mannúðarkrísu sem þema dagsins í ár – og ekki að ástæðulausu. Við lifum á tímum þar sem ógnir eru margar og samverkandi: vaxandi stríðsátök víða um heim, afleiðingar loftslagsbreytinga og stöðugt aðgengi að upplýsingum sem gerir okkur kleift að fylgjast með hörmungum í rauntíma. Þessi stöðugi flaumur getur reynst yfirþyrmandi fyrir áhorfendur en fyrir þau sem lenda sjálf í hringiðu slíkra atburða geta áhrifin verið djúpstæð og langvinn. Börn og ungmenni sem eru á mikilvægu þroskaskeiði eru þar sérstaklega viðkvæm. Alþjóðaheilbrigðisstofnunin leggur því áherslu á að þjóðir heims þurfi að vera undir það búnar að mæta bæði þeim sem lenda sjálf í hamförum, átökum og öðrum áföllum og þeim sem upplifa kvíða og hjálparleysi gagnvart þróun mála í heiminum. Lykilatriði er að efla seiglu – bæði einstaklinganna sjálfra en ekki síður samfélagslega seiglu sem felst í traustum innviðum sem skapa öryggisnet okkar allra. Heimsfaraldur COVID-19 var lærdómsrík reynsla um mikilvægi slíkra innviða. Hér á landi tókst á örskotsstundu að virkja skipulagðar forvarnir og viðbrögð sem drógu úr skaða og mannfalli. En erum við jafn vel í stakk búin með innviði geðheilbrigðisþjónustunnar þegar áföll eru fyrst og fremst sálræn og félagsleg? Íslendingar hafa blessunarlega ekki þurft að þola stríðsátök í eigin landi en við þekkjum vel ógnir náttúrunnar. Eldgos, jarðskjálftar, snjóflóð og sjávarháski eru aldagömul stef í íslenskri tilveru sem enn þá marka djúp spor í þjóðarsálina. Nú nýlega þurfti heilt bæjarfélag að rífa sig upp með rótum og byrja nýtt líf á nýjum slóðum vítt og breitt um landið í algjörri óvissu um framtíðina. Slík reynsla er bæði þungbær og lærdómsrík. Þá má ekki gleyma því að við tökum árlega á móti hópum flóttafólks sem hingað leita vegna átaka eða ómannúðlegra aðstæðna í sínu heimalandi. Mörg þeirra bera með sér átakanlega reynslu og áföll sem er mikilvægt að mæta með viðeigandi aðstoð. Þar verður að huga sérstaklega að börnum og ungmennum og styðja foreldra þeirra sem gegna lykilhlutverki í farsæld barna sinna. Á Velsældarþingi í Hörpu fyrr á þessu ári hélt Jóhanna Lilja Birgisdóttir sálfræðingur og forstöðumaður þjónustuteymis Grindvíkinga áhrifamikið erindi um störf teymisins og þann lærdóm sem er að skapast hér á landi hvað varðar viðbrögð við samfélagslegum hörmungum. Hún lýsti því hvernig teyminu tókst að byggja upp stuðning við íbúa með það að markmiði að draga úr þeim skaða sem hamfarirnar ollu. Grundvallarskilaboðin voru skýr – brýnt er að koma sem fyrst á daglegri rútínu, tryggja húsnæði, atvinnu, skólagöngu, íþrótta- og tómstundastarf og annað sem styrkir félagsleg tengsl og virkni. Á meðan hversdagurinn er í uppnámi eru lítil tækifæri til að finna frið og aðlagast nýjum veruleika. Þjónustuteymið lagði jafnframt áherslu á persónulegan og langvarandi stuðning með sérstaka áherslu á viðkvæma hópa. Fjöldi beiðna barst um aðstoð vegna einkenna á borð við áfallastreitu, kvíða, þunglyndi, félagslega einangrun og erfiðleika við að aðlagast nýjum aðstæðum. Lausnir voru mótaðar í virku samráði við íbúa og móttökusveitarfélög með hliðsjón af ólíkum þörfum einstaklinga – allt frá greiðum aðgangi að sérhæfðri þjónustu yfir í fjölbreytt úrræði til að styðja við tilfinningalega og félagslega velferð. Reynsla af bæði nýafstöðnum heimsfaraldri og náttúruhamförum í Grindavík sýnir að við höfum bæði þekkingu og getu hér á landi til að byggja upp öflug viðbrögð – en að hún þarf að vera skipulögð og vel grundvölluð áður en óvæntar áskoranir skella á. Treysta þarf innviði áður en mæðir á þeim fyrir alvöru. Alþjóðageðheilbrigðisdagurinn minnir okkur á að geðheilsa er ekki einkamál einstaklinga heldur sameiginlegt verkefni samfélagsins alls. Við þurfum að styrkja innviði okkar, efla þjónustu og tryggja að ekkert okkar standi eitt þegar áföll og erfiðleikar dynja á. Það er forsenda þess að við getum byggt upp heilbrigt, öruggt og þrautseigt samfélag sem stenst óvissu framtíðarinnar. Höfundur er landlæknir. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein María Heimisdóttir Geðheilbrigði Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Lýst eftir afstöðu Viðreisnar til ríkisstyrkja Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Vegferð menntunar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar Sjá meira
Alþjóðageðheilbrigðisdagurinn hefur verið haldinn árlega í meira en þrjá áratugi með það að markmiði að minna okkur á að það er engin heilsa án geðheilsu. Rétt eins og líkamlega heilsu þá þurfum við að rækta, styrkja og efla geðheilsu okkar ásamt því að tryggja að heilbrigðiskerfið sé í stakk búið að grípa okkur þegar hún bíður hnekki. Alþjóðaheilbrigðisstofnunin hefur valið geðheilsu á tímum mannúðarkrísu sem þema dagsins í ár – og ekki að ástæðulausu. Við lifum á tímum þar sem ógnir eru margar og samverkandi: vaxandi stríðsátök víða um heim, afleiðingar loftslagsbreytinga og stöðugt aðgengi að upplýsingum sem gerir okkur kleift að fylgjast með hörmungum í rauntíma. Þessi stöðugi flaumur getur reynst yfirþyrmandi fyrir áhorfendur en fyrir þau sem lenda sjálf í hringiðu slíkra atburða geta áhrifin verið djúpstæð og langvinn. Börn og ungmenni sem eru á mikilvægu þroskaskeiði eru þar sérstaklega viðkvæm. Alþjóðaheilbrigðisstofnunin leggur því áherslu á að þjóðir heims þurfi að vera undir það búnar að mæta bæði þeim sem lenda sjálf í hamförum, átökum og öðrum áföllum og þeim sem upplifa kvíða og hjálparleysi gagnvart þróun mála í heiminum. Lykilatriði er að efla seiglu – bæði einstaklinganna sjálfra en ekki síður samfélagslega seiglu sem felst í traustum innviðum sem skapa öryggisnet okkar allra. Heimsfaraldur COVID-19 var lærdómsrík reynsla um mikilvægi slíkra innviða. Hér á landi tókst á örskotsstundu að virkja skipulagðar forvarnir og viðbrögð sem drógu úr skaða og mannfalli. En erum við jafn vel í stakk búin með innviði geðheilbrigðisþjónustunnar þegar áföll eru fyrst og fremst sálræn og félagsleg? Íslendingar hafa blessunarlega ekki þurft að þola stríðsátök í eigin landi en við þekkjum vel ógnir náttúrunnar. Eldgos, jarðskjálftar, snjóflóð og sjávarháski eru aldagömul stef í íslenskri tilveru sem enn þá marka djúp spor í þjóðarsálina. Nú nýlega þurfti heilt bæjarfélag að rífa sig upp með rótum og byrja nýtt líf á nýjum slóðum vítt og breitt um landið í algjörri óvissu um framtíðina. Slík reynsla er bæði þungbær og lærdómsrík. Þá má ekki gleyma því að við tökum árlega á móti hópum flóttafólks sem hingað leita vegna átaka eða ómannúðlegra aðstæðna í sínu heimalandi. Mörg þeirra bera með sér átakanlega reynslu og áföll sem er mikilvægt að mæta með viðeigandi aðstoð. Þar verður að huga sérstaklega að börnum og ungmennum og styðja foreldra þeirra sem gegna lykilhlutverki í farsæld barna sinna. Á Velsældarþingi í Hörpu fyrr á þessu ári hélt Jóhanna Lilja Birgisdóttir sálfræðingur og forstöðumaður þjónustuteymis Grindvíkinga áhrifamikið erindi um störf teymisins og þann lærdóm sem er að skapast hér á landi hvað varðar viðbrögð við samfélagslegum hörmungum. Hún lýsti því hvernig teyminu tókst að byggja upp stuðning við íbúa með það að markmiði að draga úr þeim skaða sem hamfarirnar ollu. Grundvallarskilaboðin voru skýr – brýnt er að koma sem fyrst á daglegri rútínu, tryggja húsnæði, atvinnu, skólagöngu, íþrótta- og tómstundastarf og annað sem styrkir félagsleg tengsl og virkni. Á meðan hversdagurinn er í uppnámi eru lítil tækifæri til að finna frið og aðlagast nýjum veruleika. Þjónustuteymið lagði jafnframt áherslu á persónulegan og langvarandi stuðning með sérstaka áherslu á viðkvæma hópa. Fjöldi beiðna barst um aðstoð vegna einkenna á borð við áfallastreitu, kvíða, þunglyndi, félagslega einangrun og erfiðleika við að aðlagast nýjum aðstæðum. Lausnir voru mótaðar í virku samráði við íbúa og móttökusveitarfélög með hliðsjón af ólíkum þörfum einstaklinga – allt frá greiðum aðgangi að sérhæfðri þjónustu yfir í fjölbreytt úrræði til að styðja við tilfinningalega og félagslega velferð. Reynsla af bæði nýafstöðnum heimsfaraldri og náttúruhamförum í Grindavík sýnir að við höfum bæði þekkingu og getu hér á landi til að byggja upp öflug viðbrögð – en að hún þarf að vera skipulögð og vel grundvölluð áður en óvæntar áskoranir skella á. Treysta þarf innviði áður en mæðir á þeim fyrir alvöru. Alþjóðageðheilbrigðisdagurinn minnir okkur á að geðheilsa er ekki einkamál einstaklinga heldur sameiginlegt verkefni samfélagsins alls. Við þurfum að styrkja innviði okkar, efla þjónustu og tryggja að ekkert okkar standi eitt þegar áföll og erfiðleikar dynja á. Það er forsenda þess að við getum byggt upp heilbrigt, öruggt og þrautseigt samfélag sem stenst óvissu framtíðarinnar. Höfundur er landlæknir.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun